اعمال مدیریت در دانه های روغنی دیم مناطق مختلف کشور

وضعیت آب و هوایی دیمزارهای کشور قابل پیش بینی نبوده بطوریکه تغییرات آن در چند سال گذشته وسیع و از خشکسالی شدید تا سالهای پر باران و از زمستانهای خیلی سرد و بهار خنک تا زمستان معتدل و بهار گرم وجود داشته است. همین امر سبب شده است تا کشاورزی در این مناطق همراه با ریسک بوده و تولیدات زراعی تابع مستقیمی از شرایط اقلیمی گردد. با توجه به وجود عوامل جوی غیر قابل کنترل، مدیریت مزارع دیم مشکل و به همان نسبت پاسخ محصولات به آن تعیین کننده است. با اعمال مدیریت صحیح زراعی می توان در سالهای مطلوب به پتانسیل تولید نزدیک و در سالهای نا مطلوب اثرات فاکتورهای محیطی را کاهش و تولید منطقی داشت.

کشورمان جزء مناطق خشک و نیمه خشک جهان بوده و 54% اراضی قابل کشت کشور بصورت دیم می باشد. مناطق مختلف آب و هوایی کشور از نظر کشاورزی به چهار منطقه تقسیم شده است که شامل : 1- اقلیم گرم و مرطوب سواحل دریای خزرکه دارای متوسط حداکثر درجه حرارت 37 ، متوسط حداقل درجه حرارت 7- و تعداد روزهای یخبندان حدود یکماه و متغیر است. 2-اقلیم گرم و خشک جنوب که دارای متوسط حداکثر درجه حرارت 50 ، متوسط حداقل درجه حرارت 5- و تعداد روزهای یخبندان کمتر از یکماه است. ویژگی این اقلیم شامل آب و هوای گرمسیر با زمستانهای ملایم ، بهار کوتاه و گرم و فصل گرمای طولانی است. 3- اقلیم معتدل سرد که دارای متوسط حداقل درجه حرارت 7- تا 14- و تعداد روزهای یخبندان حدود یکماه تا دو ماه متغیر است. شرایط آب و هوایی این اقلیم بسته به دور یا نزدیکی به کویر و ارتفاعات متغیر است اما عموما دارای زمستان های سرد و ملایم و تابستان های گرم است.

4-اقلیم سرد که دارای متوسط حداقل درجه حرارت کمتراز 14- و تعداد روزهای یخبندان حدود سه ماه است. عموما دارای زمستان های سرد و تابستان های ملایم است.

به علت حجم بالای واردات روغن، در سالهای اخیر دانه های روغنی مورد توجه و حمایت وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته و دیمزارها یکی از عرصه های توسعه این محصولات در نظر گرفته شده است. در شرایط دیم کشور امکان کشت سه محصول روغنی کلزا، گلرنگ و آفتابگردان وجود دارد. بر اساس طرح افزایش تولید روغن نباتی کشور جایگاه کلزا در مناطق دیم گرمسیر، گلرنگ مناطق معتدل سرد و سرد و آفتابگردان در هر سه اقلیم در نظر گرفته شده است.

این محصولات در تناوب با گندم دیم کشت شده و جایگزین آیش می گردند. تفاوت مورفولوژی و فیزیولوژی این محصولات با گندم و عدم آفات و بیماری های مشترک آنها با گندم سبب شده است تا گیاهانی مناسب برای قرار گرفتن در تناوب غلات باشند.

عوامل مهم مدیریت زراعی دانه های روغنی در شرایط دیم شامل تهیه زمین، عمق کشت، میزان بذر مصرفی، کود، کنترل علفهای هرز و رقم می باشد. که در ذیل به آنها اشاره می شود:

سیستم ریشه کلزا ، گلرنگ و آفتابگردان عمیق بوده و مشاهدات نشان داده است که شخم عمیق پاییزه با گاوآهن برگردان دار می تواند ضمن تهویه خاک و بهبود شرایط فیزکی آن به توسعه ریشه ها منجر شده و گیاه با جذب رطوبت از عمقهای پایین تر، کمتر تحت تاثیر خشکی قرار گرفته و عملکرد بهتری داشته باشد. اجرای زیر شکن در اراضی که دارای لایه های سخت زیرین خاک بودند نیز باعث افزایش نفوذ پذیری آب در خاک و توسعه ریشه ها گردید و عملکرد بیشتر را به دنبال داشت. زدن دیسک برای خرد شدن کلوخه ها و تهیه بستر مناسب لازم بوده و در مورد کلزا بعلت بذر ریز بودن آن بسیار مهم است. در کشتهای بهاره انجام خاک ورزی عمیق در پاییز (بطوریکه در بالا ذکر شد) و خاک ورزی سبک (کم عمق) به وسیله پنجه غازی و یا هرس دندانه دار توصیه می شود.

دانه های روغنی بر خلاف غلات تحمل کشت عمیق در شرایط دیم را نداشته و بهترین عمق کشت برای کلزا 1 تا 3 سانتیمتر، گلرنگ 2 تا 3 و آفتابگردان 2 تا 4 سانتیمتر است. عمق کشت مناسب باعث ایجاد سبز یکنواخت در مزرعه شده و در کشتهای پاییزه بعلت جوانه زنی بموقع باعث زود رسی، تحمل بهتر تنشهای سرما و خشکی خواهد شد. از طرف دیگر کشتهای عمیق باعث کاهش سطح سبز، افزایش تراکم علفهای هرز و در نهایت کاهش عملکرد خواهد شد. کاشت عمیق باعث تاخیر در سبز مزرعه شده و نیز با توجه به اینکه گیاهچه قبل از سبز شدن و شروع فتوسنتز از ذخیره بذری (آندسپرم) استفاده می کند لذا در کشتهای عمیق گیاهچه ها با صرف انرژی بیشتری به مرحله سبز شدن می رسند و همین امر حساسیت آنها را به تنشهای محیطی بیشتر می کند.

تاریخ کاشت گیاهان در شرایط دیم به زمان وقوع بارندگی موثر بستگی دارد و به همین علت تعیین یک تاریخ دقیق ممکن نیست. اما بسته به کشت بهاره یا پاییزه می توان تاریخ کشت مناسب را بشرح ذیل تعیین نمود:

در زراعت کلزا در مناطق دیم گرمسیر باید بلافاصله بعد از وقوع اولین بارندگی پاییزه اقدام به تهیه زمین و کشت نمود. آمار بارندگیهای بلند مدت مناطق مختلف گرمسیر نشان می دهد که در اکثر سالها بارندگی موثر در نیمه دوم آبان ماه رخ داده و کشت در این زمان ممکن خواهد بود. تاخیر در کشت بعد از این زمان قطعا باعث کوتاه شدن فصل رشد و در نهایت کاهش عملکرد خواهد شد. بررسی وضعیت مناطق دیم گرمسیر از نظر ارتفاع از سطح دریا نشان داد که در مناطق با ارتفاع پایین (مانند مناطق دیم خوزستان) خسارت ناشی از تاخیر در کشت کمتر از مناطق با ارتفاع متوسط و بالا است. زیرا در مناطق دیم پست زمستانها ملایمتر و فصل رشد در طول زمستان بیش از مناطق دیم مرتفع است بهمین علت تاخیر در کاشت تا حدی قابل جبران خواهد بود. اما بهرحال کشت بموقع همواره عملکرد بالاتری خواهد داشت.

تاریخ کشت پاییزه گلرنگ در مناطق معتدل سرد نیز قبل از وقوع اولین بارندگی موثر پاییزه بوده و بررسی آمار بلند مدت نشان داده است که این بارندگی در دهه دوم آبانماه رخ خواهد داد لذا کشت در هفته اول آبانماه برای این مناطق توصیه می گردد. در کشت بهاره گلرنگ و آفتابگردان نیز کشت در اولین فرصت ممکن و در صورت گاورو بودن زمین در اواخر زمستان مناسب خواهد بود .این تاریخ برای مناطق معتدل سرد اوایل اسفند و در مناطق سردسیر احتمالا اواخر اسفند و یا اوایل فروردین خواهد بود. نکته مهم عدم از دست دادن فرصت کشت است زیرا در این زمان فرصت کوتاهی برای کشت وجود دارد و از دست دادن آن باعث کاهش شدید در عملکرد خواهد شد.

تاخیر در کاشت در کشت پاییزه باعث افزایش خسارت سرما و در نتیجه کاهش تراکم بوته و افزایش تراکم علفهای هرز و نیز افزایش خسارت سرمای بهاره خواهد شد. بررسی تاریخهای کشت بموقع و تاخیری در کلزا نشان داد که سرمای بهاره در کشت بموقع باعث عدم غلاف بندی در انتهای ساقه اصلی ولی در کشتهای تاخیری باعث عدم غلاف بندی در قسمتهای میانی گردید که خسارت ناشی از آن بیش از کشت بموقع بود.

تراکم بوته در واحد سطح، اجزاء عملکرد را بشدت تحت تاثیر قرار داده و در تراکم بهینه، برآیند این اجزاء باعث بروز حداکثر عملکرد خواهد شد. نتایج نشان داده است که بسته به نوع کشت (بهاره یا پاییزه)، بافت خاک، نحوه تهیه بستر، عمق کشت و قوه نامیه بذر میزان بذر مصرفی می تواند تغییر کند. در کشت کلزای دیم مناطق گرمسیر بسته به ارتفاع از سطح دریا میزان بذر مصرفی تعیین می گردد که شامل:

6 تا 7 کیلوگرم در هکتار در مناطق با ارتفاع کم، 7تا 8 کیلوگرم در هکتار در مناطق با ارتفاع متوسط و 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار در مناطق دیم گرمسیر با ارتفاع بالا. در کشت بهاره گلرنگ 15 تا 20 کیلوگرم در هکتار و در کشت پاییزه 15 تا 25 کیلوگرم در هکتار. در زراعت آفتابگردان نیز تراکم بوته 45 تا 55 هزار بوته بهترین عملکرد را داشته و برای تامین این تراکم در کشتهای بهاره مناطق سرد و معتدل سرد و نیز کشتهای پاییزه مناطق گرمسیر 6 تا 9 کیلوگرم در هکتار و در کشت انتظاری مناطق سردسیر تا 15 کیلوگرم در هکتار توصیه می گردد. با توجه به محدویت رطوبت موجود در خاک تراکم زیاد بوته در واحد سطح باعث کاهش سهم رطوبتی بوته ها شده و کاهش شاخه زایی، و کاهش اجزاء عملکرد شامل تعداد دانه در غلاف، غوزه و یا طبق، تعداد غلاف یا غوزه در بوته و وزن دانه خواهد شد و در نهایت کاهش عملکرد را بدنبال خواهد داشت. تراکم کم نیز علاوه بر غلبه علفهای هرز باعث ایجاد مشکل در برداشت خواهد شد.

کنترل علفهای هرز در زراعتهای دیم بیش از کشتهای آبی اهمیت دارد زیرا این علفها مصرف کننده رطوبت خاک بوده و زراعت مورد نظر را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. وجود علف هرز گلرنگ وحشی در زراعت کلزا باعث ایجاد مشکل اساسی در زمان برداشت شده و حتی منجر به عدم برداشت محصول شده است. وجود علفهای هرز هم خانواده با دانه های روغنی می تواند مشکلات اساسی ایجاد نماید. علفهای هرز خردل وحشی و شلمی در مزارع کلزا تنها از طریق وجین دستی قابل حدف بوده و بعلت تشابه اندازه و وزن دانه آن با کلزا در بوجاری نیز قابل جدا سازی نیست. اختلاط بذر این علف هرز در مزارع تولید دانه، باعث کاهش کیفیت روغن و در مزارع تولید بذر، باعث ایجاد اختلاط و آلودگی شدید بذر خواهد شد. همچنین بذر علف هرز بی تی راخ در زراعت کلزا و بذر علف هرز گلرنگ وحشی در زراعت گلرنگ قابل جدا سازی از طریق بوجاری نیست. عوامل مهم در کنترل علفهای هرز شامل تهیه زمین، عمق کشت و تراکم بوته در واحد سطح است. استفاده از سموم علف کش نیز بسیار موثر است. استفاده از علفکش گالانت سوپر در کنترل علفهای هرز باریک برگ بسیار موثر است بخصوص اینکه دانه های روغنی در تناوب با گندم دیم قرار دارند و گندم ریزش کرده از سال قبل می تواند بعنوان علف هرز عمل کند. سم لونترل بخوبی می تواند علفهای هرز پهن برگ را در زراعت کلزا کنترل نماید اما هنوز سموم علف کش پهن برگ برای زراعت گلرنگ و آفتابگردان وارد کشور نشده است. از علفکش قبل از کاشت ترفلان نیز می توان در سه محصول روغنی دیم استفاده نمود به شرط آنکه رطوبت خاک در زمان استفاده مناسب باشد.

کنترل علفهای هرز می بایست بطور مداوم و در تمامی زراعتهایی که در تناوب هم قرار دارند صورت گیرد بطوریکه کنترل علفهای هرز پهن برگ در کلزا، گلرنگ و آفتابگردان می تواند تراکم این نوع علفهای هرز را در زراعت گندم

کاهش دهد و بالعکس.

تاثیر رقم بر افزایش عملکرد را به تنهایی حدود 30 درصد برآورد کرده اند اما مزیت مهم رقم اینست که بکارگیری آن توسط کشاورزان نیاز به تکنولوژی جدید و یا ادوات خاصی ندارد و به راحتی با رقم قبلی جایگزین می گردد. در مورد زراعت دیم کلزا بسته به منطقه ارقام دارای اختلافاتی هستند که بشرح ذیل است:

در مناطق گرمسیر مرتفع مانند پلدختر (لرستان) بررسی ها نشان دا د که از نظر زودرسی هیبرید Hyola401 ، RGS003 و Option500بترتیب با فاصله رسیدن حدود 6 روز از یکدیگر قرار داشتند. این امر یکی از دلایل عملکرد بالای این هیبرید نسبت به دو رقم دیگر بوده است. هیبرید Hyola401 با 5/852 کیلو گرم در هکتار بیشترین عملکرد دانه را دارا بود. در منطقه سرپل ذهاب (کرمانشاه) هیبرید Hyola401 و رقم RGS003 بترتیب با 1343 و 1293 کیلو گرم در هکتار بیشترین و رقم Option500 با 1037 کیلوگرم در هکتار عملکرد بالایی داشت. در منطقه خوزستان عملکرد هیبرید Hyola401 بعلت شاخه زایی بیشتر بطور مشهود بیش از رقم RGS003 بود. در سه دشت باشت، لیشتر و دهدشت در منطقه گچساران نیز هیبرید Hyola401 بترتیب با 1387، 1276 و 11239 کیلوگرم در هکتار در هر سه منطقه بیشترین عملکرد دانه را داشت. آزمایشات ایستگاه تحقیقات گچساران نشان داد که ارقام RGAS0324 و Option500 و هیبرید Hyola401 بترتیب با 1317، 1220و 1183 بیشترین عملکرد دانه را داشته و اختلاف معنی داری از نظر آماری نداشتند. بررسی ها نشان داده است که امکان جایگزینی یک رقم آزادگرده افشان با هیبرید Hyola401 در مناطق گرمسیر مرتفع وجود دارد ولی این امر در مناطق گرمسیر پست بسیار دشوار است.

در زراعت دیم گلرنگ بعلت عدم معرفی یک رقم سازگار با شرایط دیم تا کنون ارقام معرفی شده برای شرایط آبی در دیم نیز کشت می شده است. اما تلاشهای چند ساله منجر به شناسایی لاین در دست معرفی PI-537598 گردید که در تمامی آزمایشات داخل ایستگاههای تحقیقاتی و نیز مزارع زارعین نسبت به شاهدها برتر بوده است. این لاین در کشت پاییزه مناطق معتدل سرد و کشت بهاره مناطق سردسیر کشور قابل توصیه است.

وضعیت آفتابگردان دیم نیز همانند گلرنگ بوده و تا کنون رقم مناسب برای شرایط دیم معرفی نشده است. اما گزینش از درون ارقام آزاد گرده افشان از چندین سال قبل شروع و در سالهای آتی می توان به رقم یا ارقام مناسب دیم دست یافت.

منبع : موسسه تحقیقات کشاورزی دیم http://www.ircadm.ir