انواع یخبندان سلولهای گیاهی
الف ) یخبندان درون سولی
این نوع یخبندان خیلی سریع بوده و منجر به تشکیل کریستالهای یخ در داخل سلولها میگردد. برای تشکیل یخ درون سلولی، حرارت سلول باید در ظرف کمتر از نیم ساعت از صفر به 10- درجه سانتیگراد نزول نماید معمولاً این اختلاف خیلی زیاد دما برای سرد شدن سریع سلولها و یخبندان درون سلولی در طبیعت اتفاق نمیافتد و بیشتر تحت شرایط آزمایشگاهی میتواند انجام گیرد. در هر صورت اگر این عمل با سرعت کافی اتفاق افتد، سلولها یخ بسته و به صورت متبلور در میآیند. این سلولها بعد از ذوب شدن میتوانند دوباره به زندگی خود ادامه دهند.
ب ) یخبندان برون سلولی
در طبیعت چون اختلاف درجه حرارت بین سلولی و های محیط خیلی زیاد نمیباشد بنابراین با کاهش دمای محیط تا میزان یخبندان، فضای بین سلولی نیز دچار یخبندان میگردد. و چون بخار بین فضاهای متراکم سلولی خالص است این قسمتها سریعتر از آب سلولی یخ میبندد با این یخ زدگی فضاهای خالی بین سلولی بوجود آمده و در صورتی که یخبندان ادامه یابد رطوبت از ناحیه واکوئل سلولها حرکت نموده و به سمت بلورهای یخ میچسبد و بتدریج که اندازه بلورها بزرگ میشود، حجم آنها از اندازه سلولها بزرگتر شده و نهایتاً سلولها را از هم جدا میکند در این نوع یخبندان پروتوپلاسم سلولی توانایی خود را از دست داده و نمیتوانند دیگر رطوبت از دست داده را جذب نماید در صورتی که برای آزاد شدن این رطوبت، از طریق روزهها تبخیر شده و در نتیجه اینگونه اندامها خشکتر شده و وزن مخصوص کمتری پیدا میکنند.
اگر سرعت ذوب شدن یخبندان بین سلولی بتدریج و کند صورت گیرد خسارت یخ زدگی کمتر است ولی معمولاً روز بعد از یک شب یخبندان که آفتابی و به سرعت باعث ذوب یخ بین سلولی میشود را نمیتوان مانع شد. البته میزان خسارت یخ زدگی به طول مدت یخبندان بین سلولی نیز بستگی دارد.
آنچه برای زارعین مهم است میزان مقاومت گیاهان به سرمازدگی در مراحل مختلف رشد میباشد. مثلاً بذر قبل از کاشت هیچ آسیبی از سرما نخواهد دید ولی به محض متورم شدن و خیس خوردن مقاومت آن به سرما کاهش مییابد. این مقاومت تا مصرف شدن ذخیره مواد غذایی بذر به تدریج کاهش مییابد تا زمانی که ذخیره غذایی گیاه تمام شود، از آن مرحله به بعد مجدداً افزایش مییابد. به هر حال میزان مقاومت به یخبندان گیاهان در مراحل جوانهزنی و گل دادن و میوه دادن متفاوت میباشد. معمولاً گیاهان وقتی در حالت رشد سریع هستند، حساسیت بیشتری نسبت به سرما دارند.
هنگامی که گیاه به طور فعال در حال رشد است سر حد حرارت بحرانی بالاتری پیدا میند و سریعتر آسیب میبیند تا زمانی که سرعت رشد کمتری دارد ولی اگر به خواب رفته باشد در درجات حرارت بسیار کمتری زنده میماند. هر چیزی که روی سلامتی عمومی گیاه اثر بگذارد سر حد بحرانی دما را بالا میبرد و گیاه سریعتر آسیب میبیند مثلاً کمبود عناصر غذایی و یا آلودگی گیاه به افات و بیماریها از آن جمله است، همچنین گیاهانی که شیره گیاهی آن رقیقتر و یا بیشتر باشد سریعتر دچار آسیب دیدهگی ناشی از سرما میشوند.
همچنین گلها عموماً از برگها به سرما حساسترند هر چند که استثنائاتی در برخی از گیاهان مثل درخت فندق، گل یخ، نارون و اسفند وجود دارد شکوفههای این گیاهان معمولاً قبل از برگهایشان ظاهر میگردد. بسیاری از میوههای جوان که در حین رشد میریزند به علت این است که قبلاً جنین آنها در اثر سرما دچار آسیب شده و از بین رفته است به همین علت میوه نمیتواند رشد و نمو نماید اگر چه بافتهای میوه هم سالم و اسیب ندیده باشد.
از نظر سنی گیاهان جوان و گیاهان پیر بیشتر به سرما حساس هستند. همچنین گیاهان در مواقع ابری بیشتر به سرما مقاومند تا زمانی که هوا صاف است ( رشدشان کمتر میشود ). سرمازدگی قسمتهای مختلف گیاه را صبح روز بعد با برگهای سبز تیره و ظاهری خیس خورده، شکوفههای سرمازده قهوهای تا سیاه و گلبرگهای سفاف و له شده میتوان مشاهده کرد.
در میوهها نقاطی که روی پوست آنها آب خود را در اثر سرمازدگی از دست دادهاند به تدریج بیرنگ و قهوهای میشود که اگر این خسارتها کم باشد میوهها با همین آثار ظاهری چوب پنبهای به حیاط خود دادمه داده و رشد میکنند. از نظر متخصصین هواشناسی کشاورزی برخی از سرمازدگی که در بالاتر از دمای صفر درجه اتفاق میافتد و بیشتر ناشی از کاهش ناگهانی دما حاصل میشود با یخبندان متفاوت میباشد میزان خسارت این گونه سرمازدگیها مربوط به مقاومت گیاهان به حداقل دماهایی میشود که معمولاً بالاتر از صفر درجه میباشد مقاومت گیاهان از نظر زمان رشد و همچنین مراحل رشد و شرایط آفتابی و ابری و از نظر سنی و موقعیتهای کشت حساسیتهای مختلفی به حداقل دمای بحرانی و مقاومت آنها به سرما و یخزدگی دارند از نظر موقعیت کاشت باید گفت درختانی که در شیبهای جنوبی هستند به علت شکوفه کردن نسبت به درختهای شیبهای شمالی بیشتر در معرض خطر سرمازدگی قرار دارند البته درختان شیبهای شرقی و غربی با هم شکوفه میکنند. اگر خطر سرمازدگی اصلاً وجود نداشته باشد عملکرد درختان در شیبهای جنوبی بیشتر خواهد بود. لازم به ذکر است که گیاهان هستهدار بیش از سایر درختان مثمر به سرا حساس بوده و آسیب میبینند.
سطح خاکها نیز در جذب روزانه انرژی خورشیدی و نحوه از دست دادن حرارت در شب بسیار با هم متفاوت میباشند مثلاً اراضی دارای پوشش علفی بیشتر در معرض خطر یخبندان قرار دارند تا اراضی بایر که انرژی بیشتری در روز دریافت میکنند همچنین خاکهای تیره رنگ نسبت به خاکهای روشن انرژی بیشتری در روز دریافت داشته و لذا در شب انرژی بیشتری برای از دست دادن دارند در صورتی که خاکهای روشن بخشی از انرژی روزانه را همزمان منعکس میکنند. همچنین عملیات شخم و دیسک و پوک کردن خاک در زمستان به علت کاهش ضریب هدایت حرارتی احتمال سرمازدگی برای گیاه را بیشتر فراهم میکند. بطور کلی خصوصیات خاکهای خوب و خاکهای بد را در رابطه با خواص حرارتی آنها میتوان به شرح ذیل ارائه نمود :
الف ) عمق نوسانات حرارتی در خاکهای خوب زیادتر زیرا اینگونه خاکها در طول روز حرارت بیشتری ذخیره نموده و لذا عمق بیشتری از خاک در روز دارای ذخیره حرارتی شده و در نتیجه در طول شب دمای بیشتری برای از دست دادن دارند در خاکهای بد این تبادلات حرارتی در روز و شب در لایههای نازکتری از عمق خاک صورت میگیرد و در ساعات پایانی شب ممکن است حرارت بیشتری نسبت به آنچه در روز دریافت داشتهاند از دست بدهند که برای محصولات کاشته شده در این گونه خاکها زیان آور میباشد.
ب ) در خاکهای خوب به علت انتقال حرارت روزانه به اعماق بیشتر خاک سطح آنها نسبت به خاکهای بد خنکتر میباشد ولی سطح خاکهای بد به علت عدم انتقال حرارت روزانه به اعماق بیشتر از گرمای بیشتری برخوردار میباشند.
ج ) خاکهای خوب به دلایل گفته شده فوق دارای قابلیت هدایت حرارتی زیادتری نسبت به خاکهای بد میباشند با این وصف خاکهای دارای مواد آلی نسبت به خاک های شنی از قابلیت هدایت حرارتی کمتری برخوردار میباشند که خیلی خوب نیستند زیرا به علت بیشتر گر شدن سطح این خاکها در روز محصولات کاشته شده در آنها نیز سریعتر شکوفه نموده و به گلدهی میرسند که برای رفع خطر از سرمازدگی محصولات بایستی از شیوههای مناسب مبارزه با سرمازدگی در این گونه خاکها استفاده نمود.
آفتاب سوختگی تنه درختان معمولاً با سرمازدگی توأم است زیرا نواحی جنوب غربی تنه درخت که بسیار گرم شده با سایر نواحی تنه که سرد است ممکن است تا بیش از ده درجه سانتیگراد تفاوت دما داشته باشد که در این صورت با توجه به کمبود رطوبت هوا در بعدازظهرها منجر به آفتاب سوختگی میشود.
سلام حسن خان. خوشحالم که پس از مدتی دوری، با دست پر بازگشته ای. امیدوارم که همچنان شاهد پستهای جدید و خوب شما باشم.