مهندسی کشاورزی - زراعت

آموزش و ترویج تولیدات کشاورزی

مهندسی کشاورزی - زراعت

آموزش و ترویج تولیدات کشاورزی

معرفی سوپر جاذب ها


منتظر نظرات و پیشنهادات شما هستیم

ٍٍEmail : Mafi.Hassan@gmail.com

Mobile : 09191878456


رزینهای سوپرجاذب (سوپرآب) مواد اصلاح‌کننده جدیدی هستند که به تازگی کاربرد وسیعی پیدا کرده‌اند. این هیدروژلها، پلیمرهایی به شدت آبدوست‌اند که ضمن برخورداری از سرعت و ظرفیت زیاد جذب آب، به مثابه آب انبارهای مینیاتوری عمل کرده و در موقع نیاز ریشه، به راحتی آب و مواد غذایی محلول در آب را در اختیارریشه گیاه قرار می‌دهند. مقدار آبی که در خاک ذخیره می‌شود به ظرفیت نگهداری رطوبت خاک نیز بستگی دارد.

پلیمرهای سوپر‌آب ضمن بالا بردن ظرفیت نگهداری آب در خاکهای سبک می‌توانند مشکل نفوذناپذیری خاکهای سنگین و مشکل شسته شوی سریع کودها وآلودگی آبهای زیرزمینی را نیز برطرف می سازد. این سوپرجاذبها از آنجاکه با جذب سریع آب به میزان صدها برابر وزن خود به ژلی با دوام زیاد تبدیل می‌شوند، در کشاورزی و باغبانی، جنگلکاری، فضای سبز و نیز در تثبیت بیولوژیکی شنهای روان، کنترل فرسایش خاک و کویرزدایی از جایگاه ویژه‌ای در دنیا برخوردارشده‌اند.

با اینکه سوپرآب، تحت فشار هم قادر به نگهداری آب جذب کرده خود است، به‌محض نیاز ریشه، آب را به سهولت در اختیار آن قرار می‌دهد. سوپرآب با جذب سریع آب و حفظ آن، بازده جذب آب ناشی از بارندگیهای پراکنده را بالا برده و در صورت آبیاری خاک، فواصل آبیاری را نیز افزایش می‌دهند. مقدار این افزایش به شرایط فیزیکی خاک، آب و هوای منطقه و میزان مصرف سوپرجاذب در خاک، بستگی دارد. استفاده از سوپرآب در کاشت نشاء و نهال، تنشهای رطوبتی را از بین برده و به سازگاری نباتات کاشته شده با محیط کمک می‌نماید.

 با توجه به pH نزدیک به خنثای سوپرآب که بین 6 تا 7 است، اثر سوء بر خاک نداشته و هیچگونه سمیتی نیز ندارد. این سوپرجاذبها پس از 3 تا 5 سال، بسته به نوع آن و ترکیب خاک، توسط میکروارگانیسمها تخریب می‌شوند و لذا آلودگی زیست‌محیطی ایجاد نمی‌کنند. علاوه بر نگهداری آب، سوپرآب به علت تغییر حجم مداوم (انبساط به هنگام تورم و انقباض به هنگام از دست دادن آب) میزان هوا را در خاک افزایش می‌دهد. از مزایای سوپرآب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- استفاده بهینه از آب (تا 50 درصد صرفه‌جویی درمصرف آب کشاورزی)

2- استفاده بهینه از کود و سموم شیمیایی و پیشگیری از آلودگی آبهای زیرزمینی

3- جلوگیری از تنش‌های ناشی از نوسانات رطوبتی

4- امکان کشت در مناطق بیابانی و کمک به بیابان‌زدایی و تثبیت شنهای روان

5- امکان کشت در سطوح شیب‌دار

 6- پرورش و انتقال نهال با تلفات کم

 7- بسترهای کشت قارچ ، هیدروپونیک . بسیاری موارد دیگر

میزان مصرف سوپر جاذب آب

 

گیاه/ استفاده

محصول مورد استفاده

مقدار مصرف

کاشت گیاه (نهال)

A2

50-30 گرم

گیاه کاشته شده (درخت)

A2

100-50 گرم

انتقال نهال

A3

1 کیلوگرم در 220 لیتر آب

گلدان

A3

2 گرم برای هر کیلوگرم خاک

زراعت

A2

50-30 کیلوگرم در هکتار

چمن

A2

50-25 گرم در مترمربع

A5

300 گرم در مترمربع

قارچ

A3

2 کیلوگرم در مترمکعب

A2

1/5 کیلوگرم در مترمکعب

روش کاربرد

   کاشت گیاه: سوپرآب را با خاک اطراف ریشه مخلوط کنید، سپس چاله را با خاک پر و آبیاری کنید.

 گیاه کاشته شده: در اطراف گیاه 5-3 حفره با عمق مناسب (محدوده ریشه) حفر کرده و سوپرآب را در آنها بریزید، سپس آبیاری کرده و حفره‌ها را با خاک پرکنید.

انتقال نهال:  ریشه نهال را در بشکه حاوی سوپرآب متورم فرو برده و بیرون آورید.

   زراعت:      (الف) سوپرآب را به صورت نواری در ته شیارها ریخته و روی آن را با خاک بپوشانید، سپس آبیاری کنید. 

    (ب) سوپرآب را با دست یا کودپاش پخش کنید، سپس با ابزار مناسب (متناسب با عمق ریشه) در زیر خاک قرار دهید.

    چمن:    سوپرآب یا چمن آب را در عمق 10 سانتی‌متری بستر کاشت چمن با دست یا کودپاش پخش کنید سپس روی آن را با  خاک بپوشانید. پس از غلتک زدن بقیه مراحل کاشت را طبق معمول انجام دهید.

  قارچ: سوپرآب را کاملا با خاک کشت مخلوط کرده، سپس تا حالت اشباع کامل آبیاری کنید.

رفع مشکلات کشاورزی

مدیریت آبیاری : سوپرجاذب ها با توجه به قدرت جذب بالایی که دارند پس از آبیاری یا بارندگی ها آب را جذب کرده و به تدریج بر حسب نیاز ریشه در اختیار گیاه قرار می دهند و با این کار دوره آبیاری را بین 20 تا 50% کاهش می دهد

فشردگی خاک : یکی از مشکلات مهم در کشاورزی فشردگی خاک می باشد که می تواند سبب کاهش شدید محصول گردد و در صورتی که بخواهیم آن را بر طرف سازم باید هزینه های سنگینی را متحمل شویم در صورتی که استفاده از سوپر جاذب ها با توجه به انبساط و انقباضی که در اثر جذب و دفع آب دست می آورند سبب جلوگیری از فشردگی خاک می شوند

کمبود مواد غذایی : یکی از عمده مشکلات بخش کشاورزی مبحث تغذیه نباتات می باشد . با توجه به اینکه هزینه های خرید و حمل و نقل کودها و همچنین هزینه های کارگری گزاف می باشد و سوپرجاذب ها توانایی جذب عناصر غذایی را داشته و به تدریج در اختیار گیاه قرار می دهند این ویزگی علاوه بر صرفه جویی در مصرف کود و در نتیجه کاهش هزینه ها سبب شده کود در منطقه موثر ریشه قرار گیرد و باعث افزایش راندمان محصول گردد و به علاوه از شسشته شدن کودهای شیمیایی و الودگی آبهای زیرزمینی نیز جلوگیری می کند .

تبخیر و روان آب : سوپرجاذب ها با جذب سریع آب سبب کاهش تبخیر آن شده و همچنین با توجه به افزایش نفوإپذیری خاک از ایجاد روان آب ها به شکل موثری می کاهد

شیب تند : از مشکلات زمین هایی که شیب تند دارند این است که قادر به نگهداری آب در خودشان نمی باشند و در نتیجه کشت و کار در ان مشکل می شود در حالی که استفاده از سوپرجاذب ها با توجه به نگهداری آب در منطقه  موثر ریشه باعث شده تا بتوانیم حتی در زمین های شیب دار نیز اقدام به کشت گیاهان نماییم

فرسایش : فرسایش بادی و آبی سالانه میلیون ها تن خاک حاصلخیز را از مزارع ایران جابجا کرده و خسارت شدید را بر اقتصاد کشاورزی کشور وارد می کند در حالی که استفاده از سوپر جاذب ها با توجه به داشتن رطوبت دائمی از فرسایش بادی جلوگیری کرده و با افزایش نفوذپذیری خاک نسبت به اب از ایجاد روان آب ها و فرسایش آبی نیز جلوگیری به عمل می آورد .

افزایش بازدهی : سوپرجاذب ها با قابلیت نگهداری رطوبت و مواد غذایی در منطقه موثر ریشه سبب افزایش محصول بین 17% تا 55% می شوند

افزایش هزینه ها : سوپرجاذب ها به جهت افزایش بازدهی و کیفیت محصولات تولیدی و همچنین کاهش هزینه های آبیاری ، جلوگیری از فرسایش ، جلوگیری از فشردگی خاک و ... سبب افزایش بازده اقتصادی می گردد

رفع مشکلات فضای سبز

خشکی ، استرس و گرما : از بزرگترین مشکلات در فضای سبز نیاز آبی گیاهان و ایجاد استرس و شوک در اثر گرما و خشکی می باشد که باعث شده گیاه سرسبزی و شادابی خودشان را از دست بدهند و استفاده از سوپرجاذب ها باعث شده تا سرسبزی و شادابی گیاهان حفظ گردد چرا که رطوبت کافی و هم مواد غذایی مناسبی را در اختیار گیاه قرار می دهد .

ناتوانی در نگهداری مواد غذایی در منطقه ریشه : مشکلات تغذیه گیاهان این هست که بر اثر آبیاری مواد غذایی شسته شده و به طبقات پایین رفته و از دسترس گیاه خارج می شود . استفاده از سوپرجاذب ها باعث شده تا با جذب مواد غذایی و آزاد کردن آنها به تدریج نقش موثری در کاهش عناصر غذایی در منطقه موثر ریشه داشته باشد

زهکشی زیاد و عدم یکنواختی رطوبت : در خاکهای شنی مشکل اصلی زهکشی بالای خاک و در نتیجه کاهش دوره آبیاری است که سبب افزایش هزینه ها می گردد و سوپرجاذب ها با جذب آب و دفع آن بسته به نیاز ریشه باعث شده رطوبت به شکل یکنواختی در خاک پخش شده و از خشک شدن سریع آن جلوگیری می کند .

کمبود نیتروژن

رشد قارچ : به دلیل اینکه در فضای سبز به خصوص چمن کاری رطوبت زیاد است امکان به وجود آمدن قارچ ها نیز می باشد در حالی که استفاده از سوپرجاذب ها به دلیل نگهداری رطوبت اضافی اجازه نمی دهد قارچ ها و دیگر رستنی های مزاحم با استفاده از این رطوبت اضافی مشکلاتی را برای گیاه اصلی به وجود آورند .

هزینه بالای آبیاری : فضاهای سبز و بخصوص مناطق چمن کاری و گل ها به آبیاری زیادی نیاز دارند و گاهی لازم است تا چندین نوبت در روز آبیاری صورت گیرد و این در حالی است که استفاده از سوپرجاذب ها سبب کاهش دوره آبیاری شده که تا حدود زیادی در هزینه کارگری صرفه جویی خواهد کرد .

فشرده شدن خاک

فعالیت نامطلوب باکتری ها و کاهش رشد ریشه : موجودات بشیاری در خاک وجود دارند که برای رشد ریشه و در نتیجه رشد بهتر گیاه مفید هستند ، این موجودات ذره بینی و همچنین خود ریشه برای رشد و گسترش به اکسیژن کافی نیاز دارند و استفاده از سوپرجاذب ها با توجه به انبساط و انقباضی که در اثر جذب و دفع مکرر آب دارد سبب ایجاد فضاهای مناسبی و زهکشی مطلوب و در نتیجه افزایش میزان هوادهی خاک شده و به این وسیله در رشد باکتری های مفید ریشه گیاه موثر است .

بابونه رومی

 

 

نام علمی : matricaria chamomilla 

  

 

 

هوفاریقون

 

 

 

چای کوهی (نام علمی Hypericum perforatum) گیاهی است از تیره کلازیاسه (Clusiaceae) که معمولا به صورت خودرو در میان کشتزارهای گندم و ذرت یافت می شود و به مقدار زیاد در آمریکا و اروپا پرورش می یابد و در ایران در دامنه کوههای البرز، چالوس، مازندران و نقاط غرب ایران و در مسیر قله چین کلاغ به حد زیادی می روید.

هوفاریقون با نام علمی L. Hypericum perforatum یک گیاه علفی دایمی از خانواده Hypericaceae است که بومی غرب اروپا، آسیا و شمال آفریقا می‌باشد. اهمیت این گیاه در چند سال اخیر به عنوان یک داروی گیاهی به خصوص برای درمان افسردگی ملایم تا متوسط به طور قابل توجهی افزایش یافته است. ترکیبات موثر اصلی این گیاه شامل هیپرفورین (یک فلوروگلوسینول پرنیله شده) و هیپریسین (یک نفتودیانترون) می‌باشد. البته ترکیبات موثر بیولوژیکی دیگری نظیر فلاونویید و تانن نیز در این گیاه وجود دارد. هرچند هیپریسین به عنوان یک ترکیب کلیدی در اندازه‌گیری کیفیت و ارزیابی هوفاریقون مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی مطالعات اخیر نشان داده که هیپرفورین ممکن است عامل ضدافسردگی این گیاه باشد. به هر حال، هوفاریقون یک گیاه پرفروش است که دارای جایگاه ارزشمندی در بازارجهانی می‌باشد.

نام‌های دیگر آن گل راعی، هزارچشم، علف چای، هوفاریقون است

گلهای این گیاه به رنگ سفید یا زرد است که در بالای ساقه به صورت مجتمع به چشم می خورد که این گلها کمی معطر و دارای بوی مخصوصی است. چای کوهی از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و خواص درمانی بسیاری دارد این گیاه ضد کرم معده و روده است و گرفتگی صدا را باز می کند. این گیاه برای درمان مرض کزاز بکار می رود و اگر برگ آن را به صورت پودر روی زخمهای عمیق بپاشید این نوع زخمها را خوب می کند. چای کوهی درمان کننده بیماری مننژیت است؛ درد پشت و گردن و خشکی گردن را درمان می کند و ضدافسردگی است. این گیاه اشتها را باز می کند بنابراین می توان آنرا به بچه ها و افراد مسن که اشتها ندارند داد. کسانی که از داروهای آسم و ضدسرماخوردگی و حساسیت استفاده می کنند نمی توانند چای کوهی مصرف کنند خاصیت این گیاه در درمان افسردگی به اثبات رسیده و مکانیزم اثر ضد افسردگی آن از طریق مهار آنزیمی است.ماده موثره این گیاه هایپریسین میباشد که فراورده های آن هم بر اساس همین ماده استاندارد سازی میشوند و اثر ضد افسردگی گیاه نیز مربوط به این ماده میباشد.در واقع این ماده مهار کننده ی آنزیم mono amino oxidase Mao میباشد که کاملا مانند داروی ترانیل سیپرومین میباشد. از این گیاه دو فراورده دارویی در بازار ایران موجود میباشد.قطره هایپیران و قرص پرفوران که هر دو در درمان افسردگی کاربرد دارند. نکته قابل ذکر در مورد این گیاه و فراورده های آن تداخلات زیاد آن میباشد که مصرف آن را محدود نموده است و دلیلش هم مهار آنزیمی است.

حاصلخیزی خاک های زراعی

توان تولید و باروری خاک از فرایندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژی خاک است. توازن پایدار این فرایندها به همراه مدیریت مناسب بهرهبرداری از خاک موجب تداوم باروری میشود؛ هر گونه اقدام در جهت بر هم زدن این تعادل اثراتی جبرانناپذیر به دنبال دارد. از طرفی افزایش جمعیت با نرخ بیش از 2درصد در درازمدت شرایطی ناپایدار به وجود خواهد آورد. در بسیاری از کشورها، برای 50 تا 100 سال آینده، تولیدات کشاورزی باید دست کم سالانه 3 درصد رشد داشته باشد. تحقق این اهداف نیاز به بهرهبرداری بیشتر از مواد غذایی خاک دارد. مشکل اساسی رسیدن به این مقدار رشد در تولیدات کشاورزی میباشد که در آن کمیت منابع محیط و ظرفیت تولید اراضی و منابع آبی حفظ شود. مدیریت پایدار منابع و کاربرد فناوری مناسب در ارتباط با بهرهوری از منابع آب و خاک و منابع غذایی باید به گونهای باشد که هدف فوق تحقق یابد.

اهمیت حاصلخیزی خاک: حاصلخیزی خاک توصیفکننده توانایی و قابلیت خاک برای تامین شرایط رشد پایا، بهینه و مطلوب گیاه است. در گذشته حاصلخیزی خاک، صرفاً تامین نیاز عنصری NPK بوده است. پس از آن اهمیت ماده آلی مورد توجه قرار گرفت و
سرانجام بحث ریزمغذیها مطرح شد. سپس سیستم دینامیکی زیستی (Biodynamic System) مورد بررسی قرار گرفت که توسط دانشمندی آلمانی به نام Roudolph Steuner ارائه شد و کشاورزی به عنوان یک سیستم پایدار درون اکوسیستم معرفی گردید و نام آن از واژه یونانی «بیو» که به معنی «انرژیزیستی» است، گرفته شده است. در این سیستم جانوران به عنوان یک قسمت از اکوسیستم کشاورزی در نظر گرفته شدهاند. استانداردهای بیودینامیک محدودتر از کشاورزی آلی بود و در کشاورزی بیودینامیک متدهایی شبیه به هومیوپاتی کنونی رایج بوده است و سرانجام بحث کشاورزی آلی مطرح شد (Smith ، 2002).

هر چند استفاده از کودهای معدنی ظاهراً سریعترین و مطمئنترین راه برای تامین حاصلخیزی خاک به شمار میرود، لیکن هزینههای زیاد مصرف کود، آلودگی و تخریب محیط زیست و خاک، نگرانکننده است. بنابراین، استفاده کامل از منابع گیاهی غذایی قابل تجدید موجود (آلی و بیولوژیکی) به همراه کاربرد بهینهای از مواد معدنی، نقش مهمی در جهت حفظ باروری، ساختمان و فعالیتحیاتی خاک ایفا میکند. در ایران با اقلیم غالب خشک و نیمه خشک نه تنها خاکها عموماً از نظر مواد آلی فقیر بوده (کمتر از یک درصد) بلکه به جهت بالا بودن دما، ثابت نگهداشتن و حفظ مقدار ماده آلی خاک بسیار دشوار میباشد.

شکل 1- دشواری حفظ مواد آلی در خاکهای زراعی مناطق خشک و نیمه خشک (Laegried و همکاران، 1999).

علاوه بر آن با توجه مشکل یارانهای کودهای شیمیایی، هدف دستیابی به افزایش عملکرد هکتاری، علاوه بر ترمیم مواد آلی خاکها میباشد که مستلزم حمایتهای عملی دولت و نیازمند عزم ملی میباشد چرا که علاوه بر ترویج فرهنگ مصرف کودهای آلی در کشاورزی، نیاز به تولید انبوه این کودها میباشد.

l سلامت و کیفیت خاک: مواد آلی به علت اثرات سازندهای که بر خصوصیات فیزیکی (پایداری خاکدانهها)، شیمیایی (افزایش ظرفیت نگهداری عنصری) و بیولوژیکی (اکتیویته بیوماس میکروبی) دارد، به عنوان رکن باروری خاک شناخته شده است. به طور خلاصه نقش ماده آلی در تامین سلامت و کیفیت خاک را میتوان به شرح زیر بیان داشت:

1ـ منبع کربن و انرژی برای میکروارگانیسمهای خاک، 2ـ منبع عناصر غذایی نظیر نیتروژن، گوگرد، فسفر و … ، 3ـ پایداری و نگهداری ذرات خاک به عنوان خاکدانه یا خاک واحد و کاهش خطر فرسایش خاک، 4ـ توسعه تخلخل خاک و افزایش ظرفیت نگهداری هوا و آب و تسهیل توسعه و رشد ریشهای، 5ـ حفظ و ابقای عناصر غذایی و جلوگیری از هدررفت آنها با افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC) و ظرفیت تبادل آنیونی (AEC)، 6ـ جلوگیری از فشردگی و تراکم خاک با پائین نگهداشتن وزن مخصوص ظاهری و ممانعت از ایجاد قشرها و پوستههای سخت، ترک و گسل، 7ـ افزایش قابلیت خاکورزی و تغییر در خصوصیات خاک مثل کاهش چسبندگی، افزایش نفوذپذیری و نرمی خاک، 8ـ ابقای کربن از اتمسفر و دیگر منابع، 9ـ کاهش اثرات محیطی منفی مثل اثر حشرهکشها، فلزات سنگین و بسیاری از آلایندههای دیگر، 10- افزایش قدرت بافری خاک و مقابله با تغییرات سریع اسیدیته خاک و 11- افزایش سرعت نفوذ آب در خاک و کاهش تولید رواناب.

l اثر مواد آلی بر حاصلخیزی و باروری خاک: همانگونه که ذکر شد توان باروری خاک حاصل اثرات سازنده فرایندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک است. لذا مناسب خواهد بود تا به طور اختصار اثرات مواد آلی بر این ویژگیها مورد بررسی قرار گیرد.

l ویژگیهای فیزیکی خاک: ویژگیهای فیزیکی خاک که از عوامل مهم و مشخصکننده رشد گیاهان میباشند، خود تابع عوامل مختلف است. در این بحث اثر متقابل مهمترین خواص فیزیکی خاک و ماده آلی مورد بررسی قرار میگیرد.

1ـ رنگ خاک: رنگ خاک شاخص دقیقی برای تعیین حاصلخیزی نیست زیرا شاخصی کیفی به شمار میرود. در برخی موارد رنگ تیرة خاک میتواند نشاندهندة میزان مادة آلی مناسب و کافی باشد. هر چه رنگ خاک زراعی تیرهتر باشد به دلیل گرمتر شدن زودتر سطح خاک، در بهار زمان کشت تسریع میشود.

2ـ ساختار خاک: آرایش ذرات خاک در تشکیل خاکدانهها، اندازه و پایداری خاکدانهها، بر روی تخلخل، نفوذپذیری و مقاومت آنها بسیار مؤثر است و ماده آلی به دلیل ایجاد هسته مرکزی در تشکیل خاکدانهها در پایداری و قوام آنها بسیار موثر است (رجوع به نشریه فنی شماره 297).

3ـ تخلخل خاک و نفوذپذیری آن:تخلخل خاک مبین حجم منافذ و روزنههای خاکی است و معبری برای جریان آب و هوا محسوب میشود. میزان تخلخل خاک (60-30 درصد)، تابعی از ساختمان، بافت و محتوای ماده آلی خاک میباشد. مادة آلی با بهبود شرایط خاکدانهسازی، وضعیت تخلخل خاک و نفوذپذیری آن را بهبود میبخشد.

4ـ بافت خاک: بسیاری از خواص خاک مثل تخلخل، نفوذپذیری، قابلیت فراهمی و ابقای عناصر غذایی تابعی از بافت خاک میباشند. ذرات شنی با اندازه mm2-05/0 بر توزیع هوادهی و زهکشی خاک بسیار مؤثرند اما در حاصلخیزی خاک نقش کمتری دارند. رس که اندازه ذرات آن کوچکتر از mm002/0 است واجد بار منفی، سطح ویژة وسیع و خاصیت ابقای عناصر غذایی میباشد اما در کلاسهبندی بافت خاک خواص فیزیکی کمرنگتری در نفوذپذیری و زهکشی دارد. مادة آلی دارای خاصیت اصلاحکننده بافت در خاکهای سبک و سنگین است.

5ـ ظرفیت نگهداری آب خاک: میزان ظرفیت نگهداری آب خاک متأثر از نوع بافت و میزان مادة آلی میباشد. در حالتهای مختلف میزان آب خاک متفاوت است.

6ـ عمق خاک: عمق ریشهها بر مقدار خاک در دسترس ریشهها که آب و مواد غذایی را برای گیاه تأمین میکند، موثر است و بوسیله سطح ایستابی، سنگ بستر، کفهها و سخت لایهها و pH پائین محدود میشود.

7ـ شیب خاک: میزان رواناب تابعی از شیب خاک است، زیرا میزان فرسایش در آن بالاتر است و برای کاهش فرسایش خاک، عملیات مدیریتی خاصی را طلب میکند. ماده آلی با افزایش نفوذپذیری خاک باعث کاهش رواناب ایجاد شده و کاهش فرسایش میشود.

ادامه مطلب ...

مقاله های گیاهان دارویی

 

برای دانلود اینجا کلیک کنید 

 

منتظر نظرات و پیشنهادات شما هستیم